(Umran Dergisi)
Giriş
İnsanoğlunun yaratılışından günümüze değin insana
refakat eden korku, nedir? Tüm insanlarda var olan bir duygu mudur, yoksa
yalnızca bazı fertlere özgü bir davranış, bir ruh hali ve bir zihni fenomen
midir? İnsanın yanı sıra tüm canlılarda varolan bir özellik midir?
Bilimsel araştırmalar, bunun tüm canlılara ait bir
olgu olduğunu ortaya koymaktadır. Tüm canlı türlerinde, tüm zamanlarda ve tüm
coğrafyada ve de tüm sistemlerde vardır korku. Dünyaya gelişle başlar, öldükten
sonra da varolmaya devam eder.
Niçin vardır? Faydalı mıdır, yoksa zararlı mıdır?
Hangi durumlarda faydalı, hangi durumlarda zararlıdır? Ondan kurtulabilir
miyiz? Ya da hangi şartlarda onu gerek fert gerekse toplum için daha
fonksiyonel hale getirebiliriz? ‘Korku korkuyu kovalar’ deyişi doğruysa, hangi
korkularımızı hangi korku veya korkularla kovabiliriz?
Konunun karmaşıklığı, bütün canlıları, tüm zaman ve
mekanları kuşatmasından gelmektedir. Canlıların maddî ve zihni yapılarını aynı
anda ve bir bütün olarak etkilemesi konuyu daha da girift hale getirmektedir.
Bireylerin korkuları, dar anlamdaki çevre olarak aileyi, geniş anlamdaki çevre
olarak toplumu ve daha da geniş çevre olarak da gelecek nesilleri etkiler. Bu,
karmaşıklığı daha da artırır. Bir de buna, toplumun korkuları ile sistemin
korkularını eklersek konu bir kördüğüm olur. Tam bir korku imparatorluğu
oluşur. Korku imparatorluğu, kime ne yarar sağlar? Korku ülkelerinin sonu,
tarihi süreçte ne olmuştur? Diktatörler, rahmetle mi, yoksa lanetle mi
anılmaktadır? Bunlar da, ister istemez tartışmanın birer parçası olmaktadır.
Ölüm nedir? Ölüm ve ölümlülük gerçeğinin korkunun
anlam alanında (semantik) ne tür bir rolü vardır? Daha da önemlisi, korku ölüm
sonrasında da devam edecek mi? Korku orada da var olacak mı? Var olacaksa
korku, algımızın dışındaki bir alemde ne tür bir şekilde var olacak ve de
herkese şamil mi olacaktır?
İşte bu çalışmada, korkuya ilişkin bütün bu soruların
cevaplarını aramaya çalışacağız. Korkunun gerek nedenlerinin, gerekse tezahür
şekillerinin çeşitli oluşu; ayrıca hem bu dünyayı hem de öteki dünyayı
ilgilendirmesi açısından sorunu bu çalışma çerçevesinde bütün boyutları ile
açıklamak mümkün olmayabilir. Bir fareden duyulan korkudan cehennem ateşi
karşısında duyulan korkuya kadar geniş bir spektrumla karşı karşıyayız. Bu
olgu, yol boyu gözden kaçırılmamalıdır.
Konunun bu karmaşıklığını göz önüne alarak ve konunun ölüm sonrasını kuşatması açısından Alemlerin Rabbi ve yaratıcısı olan Allah’ın insanlığa gönderdiği kaynağa başvuracağız. Böylelikle kendi duygularımızın anaforuna yakalanmadan gerçeğe ulaşmaya çalışacağız.
Korkunun Anlam Alanı Nedir?
Korku; sevinç, keder, öfke, acı, tiksinti ve aşk gibi heyecan dünyamıza ait bir olgudur. Gerek zihinsel, gerekse biyolojik yapıyı etkileyen duygusal bir karmaşa ve fizyolojik bir altüst oluştur. Canlının varlığına yönelen bir tehlikeye karşı canlının, refleks olarak gösterdiği zihinsel ve fizyolojik bir karşı koyuş, bir tepkidir. Bu açıdan bakıldığında korkuda, canlı için tehlikenin kaynağı olan nesne bellidir. Korku, belli bir şeye, bir nesneye yöneltilen özel bir tepki olmaktadır.1 Nitekim Gazali,
“Korku, kalbin acıması ve yanmasından ibarettir. Bu acıma müstakbelde beklenilen bir mekruhun(istenilmeyen bir hadisenin) vukuu sebebiyle meydana gelir”2
şeklindeki tanımlaması ile korkuda nesnenin varlığına
işaret etmektedir.
Korku ile aynı semantik alan içinde bulunan ve
birbirini etkileyen başka kavramlar da vardır. Kaygı kavramı ise bunlardan
birisidir. Kaygıda belirsizlik vardır. Nesnesi belli değildir. İki kavram
arasındaki temel ayırım nesnenin var olup olmamasıdır. J.Favez-Boutonier, bu
iki kavram arasındaki ilişkiyi;
“Korku, tehlikenin varlığını ve tanınmasını
gerektirirken, kaygı, bizzat ve özellikle bilinmeyen tehlikenin olasılığından
ve beklentisinden doğar.”3
şeklinde kurmaktadır. Kaygıda, tehdit unsuru gerçek
boyutuyla ruh dünyasında tanımlanamaz ve de ona hükmedilemez. Bir belirsizlik
söz konusudur, kaygıda. Tehlike nedeni olan nesne, zamanında tespit edilemezse
insan veya canlı için tehlikeli durumlar ortaya çıkabilir. Mevcut durum,
hastalığa dönüşebilir. Tehlikenin nesnesi ortaya çıktığında ise kaygı, korkuya
dönüşür. Bu bakımdan kaygı bozucu, korku adaptasyoncudur.1 Belirsizlik ortadan kalktığı için birey, tehlikeye karşı tavır
alabilmekte, ona karşı konumlanabilmektedir. Kavga başlamadan önceki ruh hali
kaygı, kavga başladıktan sonraki ise korkudur. Kavgadan önceki belirsiz ortam
ortadan kalkmıştır. Fert ne tavır alacağına, kavga içinde bir biçimde karar
verebilmektedir. Karşılaştığı tehlikenin büyüklüğüne bağlı olarak ya kendini
savunacak ya saldırıya geçecek ya da kaçacaktır.
Endişe, dehşet, ürküntü ve panik de, korku ve kaygının
oluşturduğu semantik alanla ilgili kavramlardır. Kaygı ve korkunun değişik
şiddette tezahür şekilleridirler.1,3
Burada korkunun fizyolojik ve de psikolojik tezahür şekilleri üzerinde
durmayacağız. Bunların muhataba ve tehlikenin durumuna bağlı olarak çok
çeşitlilik gösterdiğini ifade etmekle yetineceğiz.
Kur’an-ı Kerim’de korkunun bu geniş alanına ilişkin bir çok kelime vardır: Ru’b, Feza’, Vecil, Vecf, Hazer, Şefkat, Feşel, Rehbet, Havf, Haşyet, Huşu ve Takva. Bu kavramları ayrı ayrı ele alıp inceleyecek değiliz. Hepsini korku-kaygı kelimelerinin oluşturduğu semantik alanda değerlendirecek, anlamlar arasındaki farkı ayırt etmeyi, ayet meallerine bakarak okuyucuya bırakacağız. Bu kadar farklı kavramın var oluşu, korkunun örttüğü alanın genişliği ile karmaşıklığından olmuş olabilir. Eğer öyle ise karşı karşıya olduğumuz sorun, gerçekten büyüktür.
Korku Fıtri Bir Özelliktir
Korkunun yukarıdaki tanımından insan veya canlı için
zararlı bir vasıf olduğu anlamı da çıkarılabilir. Bu nedenle de korkunun
olmadığı bir dünya hayal edilebilir. Böyle düşünmekle de kendimizi haklı da
görebiliriz. Bu noktada dikkat edilmesi gereken nokta, arzu etmiş olmamız insan
yapısını görmezlikten gelme gibi bir hataya bizi düşürmemelidir. Eğer korku,
insan yapısına yaratılıştan konulmuş bir özellik ise onu tamamen ortadan
kaldırmaya hakkımız olup olmadığını ve buna gücümüzün yetip yetmeyeceğini
düşünmeliyiz. Cam fanus içinde hayal kurmamamız için öncelikle insan yapısına
dönüp bakmalıyız. Sorunun cevabı, insan yapısında gizlidir. Ve insan yapısı
gerçekten de çok girifttir. Zıtlıkların akıllara durgunluk verecek
birlikteliğini bünyesinde barındırmaktadır:
“Biz insanı en güzel bir biçimde yarattık. Sonra da
aşağıların aşağısına çevirdik.”(95 Tin 1-5) “Sonra ona fücûrunu (sınır tanımaz
günah ve kötülüğünü) ve ondan sakınmayı ilham edene anadolsun. Onu arındırıp
temizleyen gerçekten felah bulmuştur. Ve onu (isyanla, günahla, bozulmalarla)
örtüp saran da elbette yıkıma uğramıştır.”(91 Şems 9-10).
Belki de korku kavramının gizemi, birbirine zıt bu iki
farklı yapının aynı bedende bulunmasında yatmaktadır.
Bu yapı içerisinde korku kavramı, yalnız değildir. Bu
ikili yapıya uygun olarak korkuya ümit kavramı eşlik etmektedir. Ümit ve korku,
ekmek ve su gibidir. Bunlar şartlara bağlı olarak biri diğerine tercih
edilebilir. Her halükârda ümit ve korku birlikte insanı dengede tutmaktadır.
Bu, kendisi ile barışık, arzu edilen dengeli insandır. Nitekim Allah bu insanı
şöyle tanımlar:
“Onlar, Rablerinin azabından korkarak ve rahmetinden
ümitvar olarak dua ederler.” (32 Secde 16) “Bütün bu peygamberler hayırlara
koşarlar. Umarak ve korkarak bize dua ederler”. (21 Enbiya 90)
Hz. Ömer, ümit
ile korku arasında var olması gereken dengeyi veciz bir şekilde dile
getirmektedir:
“Eğer bütün
insanlar -bir kişi müstesna- ateşe girsinler diye Allah tarafından çağrılırsa o
kişinin ben olmasından ümidimi kesmem. Ve yine bütün insanlar, bir kişi
müstesna, cennete girsin diye çağrılırsa, muhakkak ki o kişi olmaktan
korkarım!..”4
Ümit ve korku arasında olması gereken dengeden dolayı
alimler, “Eğer müminin korkusu ile ümidi tartılırsa muhakkak eşit
çıkacaklardır” demişlerdir. Bu nedenledir ki tarihin en karanlık, en korkunç ve
en korkulu dönemlerinde müminler, ümitlerini muhafaza ederek dimdik ayakta
durmuş, zulme boyun eğmemiş ve etraflarını ışık yayarak aydınlatmışlardır.
Bugün kararan dünyayı aydınlatacak olanlar da onlar olacaktır.
Demek ki korku, insanın yaratılışı ile insan bünyesine
yerleştirilen önemli bir özelliktir. İnsan için elzemdir. İnsanın doğal bir
arkadaşı olarak onu korur. Tabii bir savuma mekanizmasıdır. Korku, ümitle
birlikte var olduğu sürece kontrol edilebilir ve insanı iyiye, güzele doğru
sevk edebilir. Ümit yok olur ve insan, aşırı bir korku baskısı altına girerse
hastalanır. Bundan dolayı korku altında olup da ümidini kaybetmiş toplumlar,
hastadır.
Korku insanda yaratılışla birlikte var kılındığı için
Allah ona;
“Ondan korkup sakının diye emrolunduk”. (6 Enam 72)
“Biz ayetleri ancak korkutmak için göndeririz.”(17
İsra 59)
“ Onlara korkup ‘sakınmayacak mısınız?’ deyin.” (23
Mümin-un 87)
“Size ve sizden önce kitap verilenlere: ‘Allah’tan
korkup-sakının’ diye tavsiye ettik.’”4 Nisa 131)
diye hitap etmektedir. Eğer insan yapısında korkuyu
algılayıp değerlendirecek mekanizmalar bulunmasaydı, kendisine korkup
sakınmanın sorumluluğu yüklenemezdi.
Yapılan araştırmalar, ‘tetikte olma ve doğuştan
uyanıklılık’, ‘güvenlik ihtiyacı’, ‘tehdit etme’, ‘tanınmayan düşman-tehlikeli,
tanınan dost-tehlikesiz’ gibi mekanizmaların insanda yaratılışla beraber var
olduğunu göstermektedir. Bu mekanizmalar sayesinde insan, kendisi için
tehlikesiz ortamları arayarak veya oluşturarak varlığını ve de neslini devam
ettirebilmektedir. Gerek insan gerekse hayvan topluluklarında bu dört temel
mekanizmanın birlikte nasıl çalıştığını müşahede edebilmekteyiz. Çita
karşısında antilopun kaçışı, yakalandığı anda da mücadeleye karar verip karşı
saldırıya geçişi veya kaçış yolları kesilen bir kedinin insana saldırması bu
mekanizmaların, hem nasıl devreye girdiğini, hem de ne kadar karmaşık bir
ilişki ağı oluşturduklarını göstermektedir. Kendini tehlikede hisseden canlı
varlık, ya tehlikeli bölgeden uzaklaşmakta, buna fırsat bulabilirse, ya da
tehlikeli varlığa karşı saldırıya geçerek onu bertaraf etmeye uğraşmaktadır.
İnsanlarda da benzer mekanizmalar var olduğu için
benzer tavırları, daha karmaşık ve daha sistematik bir şekilde sergilerler.
Göçler veya ayaklanmalar bu mekanizmaların harekete geçmesinin doğal
sonuçlarıdır. Devletlerin iç ve dış tehdit kavramlarını öne sürmesi, ya
gerçekten tehlike vardır ve de tedbir almak istemektedirler; ya da etrafa korku
salarak toplumu baskı ile kontrol altında tutmayı hedeflemektedirler.
Ülkemizde 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül ve 28 Şubat
(postmodern) darbe sürecinde olan nedir? Bir ülkenin halkı, içteki bazı güçler
için veya uluslararası arenada bazı süper güçler için tehlike olarak
görülmüştür. Ve bu ülkenin halkı bu darbelerin bedelini; daha yoğun baskı
ortamında ve sürekli korku içinde yaşamaya mahkum edilerek, gençleri kıyıma
uğratılarak ve de seçtikleri insanlar idam, mahkum veya iktidardan
uzaklaştırılarak ödemiştir. Suyun yolunu bulması gibi bu ülkenin halkı da,
kendi yolunu bulacak; ayçiçeklerinin güneş ışığını arayıp bulması gibi o da
güneşi yakalayacaktır.
Korku Kaynakları
Korku psikolojisinin genel yapısı nedir? Çok
çeşitlilik arz eden korku kaynaklarında dominant olan hangisi veya
hangileridir? İnsanı tehdit eden tehlike kaynakları nelerdir ve kendini tehdit
altında hisseden insanın tepkileri nelerdir?
Bir çok korku aynı anda vuku bulduğunda hangisi için
öncelikli olarak tedbir alır? Tehdit kaynaklarının çeşitliliği ile insanın
sergilediği korunma tarzları arasındaki ilişkiyi, genel anlamda tek bir unsura
indirgeyebilir miyiz?
Bu soruların cevaplarını bulabilmek için muhtemel
korku kaynaklarını sınıflandırmalıyız. Bu sınıflandırmayı yaparken başlangıçta
ifade ettiğimiz korku, kaygı, tasa, endişe, panik, dehşet, ürküntü vb.
kavramların oluşturduğu semantik alanı yalnızca korku kelimesini kullanarak
ifade edeceğiz. Bazı ortak özelliğe sahip korku kaynaklarını tek bir ortak
başlık altında toplayacağız. Bu aşamada yeni korku kaynaklarının her an ortaya
çıkabileceğini de daima düşünmemiz gerektiğini belirtmeliyiz.
Korkunun temel nedeni, kendi varlığını veya neslini tehlikede hissetme duygusudur. Çok çeşitlilik arzeden korku kaynaklarının her biri, şu veya bu şekilde, doğrudan veya dolaylı olarak bu duygu ile alakalıdır. Korkuların sürekliliğine bağlı olarak kaynakları tasnif edebiliriz. Kaynakların meydana getirdiği korkunun şiddetine, fizik veya metafizik oluşuna, bilinebilme, tekrarlanabilme, aklın kavrayabilme derecesine bağlı olarak tasnif yapabilmemiz söz konusudur. Ancak burada böyle bir ayrıntılı şema sunmayacağız. Korku kaynaklarından bazılarını ele alıp inceleyeceğiz.
İnsan Yapısının Anlaşılmazlığı Korkunun Kaynağıdır
Bilim ve teknolojinin gelişimine paralel olarak insan
yapısının pek çok özelliği keşfedilmektedir. İnsan yapısının gizemlerini
keşfetme, fert veya toplumların değer sistemlerine göre korku veya ümide
sebebiyet vermektedir. İnsanda keşfedilen özelliklerin, gelecek için nasıl
değerlendirilip kullanılacağı konusunda ciddi kaygılar bulunmaktadır. Genetik
mühendisliği insan yapısının bilinmezliğini çözme konusunda çok ciddi imkanlar
sunmaktadır. Bununla beraber bulguların, silaha dönüşüp dönüşmeyeceği veya
sonucu önceden kestirilemeyen uygulamalar yapılıp yapılmayacağı belli değildir.
İnsan veya diğer canlıların genetik yapılarında yapılabilecek değişiklik
girişimlerinin neler getireceği bilinemediğinden bu alan ciddi bir korku
kaynağı olarak her geçen gün varlığını daha yoğun bir şekilde hissettirecektir.
Yukarıda da
ifade ettiğimiz gibi insanda birbirinin karşıtı özelliklere sahip iki farklı
yapı ve bunlara ilişkin iki ayrı karar mekanizması mevcuttur. İnsanın iyilik ve
kötülük cephesi olarak isimlendirilen bu yapılar aynı çatı altında birlikte
varlar. Zıtların birlikteliğini oluşturan böylesi bir yapının kötülük yanı
baskın olursa, insan canavarlaşacak, vahşileşecektir. Çünkü bu yapının temel
özelliklerini, insanı var eden ve onu şekillendiren Allah; zalim,6 kıskanç,7 azgın,8 nifakçı,9 inkarcı, gaflet içinde,10 fücur sahibi,11 aceleci,12 şüpheci,
vesveseci,13 tartışmacı,14 zan ile karar verici,15 şükürsüz, nankör, şımarık, böbürlenen,16 cimri, bencil17 ve mala aşırı tutkulu18
olarak belirtmektedir. Dolayısıyla bu vasıflara sahip bir varlık, insan,
başkaları için tehlikeli olurken kendisi de tehlikededir. Bunu tüm canlılar
için genelleştirebiliriz: Canlı varlıklar başkaları için tehlike oluştururken,
kendileri de tehlikede bulunurlar. Bu nedenle her canlı varlık, hem korkan
hemen de korkutandır. Bu nedenle Allah,
“De ki: Sabahın Rabbine sığınırım, yarattığı şeylerin
şerrinden, karanlığı çöktüğü zaman, gecenin şerrinden, düğümlere üfleyen
kadınların şerrinden ve haset ettiği zaman, hasetçinin şerrinden.”(113 Felâk
1-5)
“De ki: İnsanların Rabbine sığınırım, insanların
malikine, insanların gerçek ilâhına; sinsice kalplere vesvese ve kuşku düşürüp
duran vesvesecinin şerrinden. Ki o, insanların göğüslerine vesvese verir; gerek
cinlerden, gerekse insanlardan olan her hannas’tan Allah’a sığınırım” (114 Nahl
1-6)
diyerek insanları uyarmaktadır.
Yukarıdaki
ayetlerde yaratılmışlar, karanlık, gece, büyücüler, hasetçiler, vesveseciler
ayrı ayrı korku kaynağı olarak zikredilmektedir. Tarihin her aşamasında, her
coğrafyada bunlar korku kaynağı olarak var olmuşlardır. Bugün de büyücüler,
sihirbazlar, hasetçiler, vesveseciler yeni teknik imkanlarla donanarak daha
tehlikeli ve daha kaygı verici hale gelmişlerdir. Medya bunların elinde tam bir
vesvese, şüphe ve korku kaynağıdır.
Kimi ne zaman, nasıl, nerede itham ederek karalayacakları, yargısız infazda bulunacakları belli değildir. Allah, bu korku kaynaklarına karşı alınacak tedbirin öncelikle kendisine sığınmak olduğunu söyleyerek bizlere yol göstermektedir.
Fakirlik Korkusu
İnsanın olumsuzluk cephesinin en dikkat çekici yanı,
mal, mülk ve makama olan aşırı tutkudur. Hz. Adem ve eşinin cennetten çıkmasına
neden, şeytanın vadettiği daha üst makam ve imkanlardır.19 Karşı cins, çocuk, para , hayvanlar, toprak insanlar için çekici
kılınmıştır.20 İnsan, bunlara şehvet
tutkusuyla bağlılık götermektedır. Mal ve mülk konusunda karşı son derece
katıdır:
“Malı da bir yığma tutkusu ve hırsıyla
seviyorsunuz”(89 Fecr 20).
“Muhakkak o, mal sevgisinden dolayı da çok
katıdır”(100 Adiyat 8).
“Mal mülk ve sevetle, çoklukla övünme, sizi tutkuyla
oyalayıp kendinizden geçirdi” (102 Tekasür 1).”
“Malı yığıp biriktiren ve onu saydıkça sayandır.
Gerçekten malının kendisini ebedi kılacağını sanmaktadır”(104 Hümeze 1-3).
“Eğer Allah, kulları için rızkı sınırsızca geniş tutup
yaysaydı, gerçekte yeryüzünde azarlardı” (42 Şura 27).
Eğer insanın kötülük cephesi bu tür olumsuzluklarla
sürekli beslenip geliştirilirse, bunun doğal sonucu olarak insan azacaktır.
Duyguları, arzuları kontrol altına alınmayan ve fakat güçle donatılmış bir
insan mutlaka azacak, canavarlaşacak kendisi ve çevresi için gerçek bir korku
ve kaygı kaynağı olacaktır:
“Gerçekten insan mutlaka azar. Kendini müstağni
gördüğünden” (96 Alak 6,7).
Türkiye’nin yalnızca son on yılını incelediğimizde
işlenen birçok cinayetin arkasında Türkiye’nin yağmalanmasının kavgası yok
mudur? İktidar erkini ele geçirenlerin bu gücü nasıl ve kimin yararına
kullandıkları içi boşaltılan bankalardan, işgal edilen sahillerden ve yapılan
hayali ihracatlardan belli değil midir? Bunun nedeni, ‘az kâr korkusudur’.21
Bazılarının ‘az kâr korkusu’; bu ülke halkının, tüyü
bitmemiş yetimlerin, yoksulların hakkını gasp ederek geleceğimizi karartıp bu
ülke halkı için bir tehdit, dolayısıyla bir korku kaynağı oluşturmuyor mu?
Belki de bu nedenle ‘insan insanın kurdudur’ denmiştir.
Böylesi müstağnileşmiş insanlarda ellerindeki
imkanları kaybetme korkusu vardır:
Eğer siz Rabbimin rahmet hazinelerine malik
olsaydınız, bu durumda biter endişesiyle gerçekten cimrilik edip tutardınız”(17
İsra 100).
İnsan varlığını ve neslini devam ettirebilmek için
ihtiyaçlarını karşılamak durumundadır. İhtiyaçları karşılamadaki ölçüsüzlük
veya zorluklar, yoksulluk korkusu dediğimiz bir başka korkuyu ortaya çıkarır. O
nedenle Allah, insanı bu korkunun yanlış uygulamalarına karşı uyarmakta ve de
yol göstermektedir:
“Yoksulluk endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin. Sizin
de onların da rızkını biz vermekteyiz” (6 Enam 151).
“Eğer ihtiyaç içinde kalmaktan korkarsanız, Allah dilerse sizi kendi fazlından zengin kılar” (9 Tevbe 28).
Doğadaki Büyük Olaylar
Korkunun önemli kaynaklarından biri de doğal afet
denilen sel, deprem, yanardağ patlaması, kasırga, gök gürlemesi, şimşek ve
meteor düşmesi gibi olaylardır(1,3). Doğadaki bu olaylar tahribatlarının fazla
olması ve kendilerine müdahale yapılamaması bakımından insanı acizlik içerisine
sokarak büyük korkulara neden olmaktadır. Gerek olayın oluş şekilleri, gerekse
tahribatın büyüklüğünden dolayı insan, panik dediğimiz bir ruh hali içine
girmektedir. Gerçekte buradaki asıl korku, insanın ölümü ensesinde, çok ama çok
yakın hissetmiş olmasıdır:
“Bunların örneği karanlıklar, gök gürültüsü ve
şimşeklerle yüklü, gökten şiddetli yağmur fırtınasına tutulmuş bir adamın
örneği gibidir ki, yıldırımların saldığı dehşetle ölüm korkusundan
parmaklarıyla kulaklarını tıkar”(2 Bakara 19).
Burada sıralanan olaylar, doğanın ihtiyacı olanlardır.
Korkutucu oluşları vuku bulma ve tahrip etme şiddetlerinin yüksek olduğu
anlardır. İnsanın, yerin ve diğer canlıların bunlara, belli ölçüler içerisinde
kalmak şartıyla, yaşamak için ihtiyaçları vardır. Onun için bunlar hem korku
hem de ümit kaynağıdırlar:
“Size bir korku ve ümit olarak şimşeği göstermesi ile
gökten su indirmek suretiyle ölümünden sonra yeri onunla diriltmesi de, onun
ayetlerindendir”(30 Rum 24).
Kainatta süper bir dengenin insan için, insanın yararlanması için var olduğunu kabul ettiğimizde bu doğa olaylarını insanlar için birer mesaj olarak da yorumlayabiliriz. İnsana tehlikelere karşı verilen bir uyarı mesajı; acizliğini ve de ölümlü oluşunu hatırlatma mesajı. Mütevazı oluşa çağıran bir uyarı. İnsan olmaya, insanlığını unutmamaya bir çağrı. İşte bunun için bunlar, bir ümit ve bir korku kaynağıdırlar tüm canlılar için.
Şeytan Korku Kaynağıdır
Şeytan, tarih boyu hep karanlığı ve karanlık güçleri
temsil etmiştir. Hep vahşî, dehşete düşürücü şekil ve sembollerle temsil
edilmiştir. Her türlü tuzağın hazırlayıcısı veya teşvik edicisi O olmuştur.
Görünmez oluşu, mahiyetinin bilinmemesi, esrarengizliği ondan korkulmasının ana
nedenlerinden biridir. Ancak şeytana karşı duyulan korku ve nefretin şiddeti;
insanların dünya görüşlerine, değerlerine, inançlarına bağlı olarak
değişmektedir. Üç dinin müntesipleri şeytanı, Hz. Adem’le eşini cennetten
çıkardığı, kıyamete kadar yaşama izni alıp insana şavaş açtığı için düşman
olarak benimsemişlerdir:
“Madem öyle, beni azdırdığından dolayı onları
saptırmak için mutlaka senin dosdoğru yolunda pusu kurup oturacağım. Sonra da
muhakkak onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından
sokulacağım. Onların çoğunu şükrediciler bulmayacaksın” (7 Araf 16-17).
İnsanlık; göremediği ve mahiyetini bilemediği bir
düşmana karşı olmanın korkusunu her zaman bilinç altında hissetmiştir. Ama her
zaman zafer kazandığını, bir bütün olarak, söylemek mümkün olmamıştır. Nitekim
şeytan da yemininde “hepsini” dememiş, “çoğunu” demiştir. Acaba şeytan, insan
üzerinde niçin etkili olabilmektedir? Şeytanın etkili oluşunun nedeni, insanın
nefsine sürekli olarak hitabetmiş olması ve kullandığı vasıtaların çeşitliliği
olabilir:
“Onlardan güç yetirdiklerini sesinle sarsıntıya uğrat,
atlıların ve yayalarınla onların üstüne yaygarayı kopar, mallarda ve çocuklarda
onlara ortak ol ve onlara vaizlerde bulun. Şeytan, onlara aldatmadan başka bir
şey vazetmez.
Benim kullarım;
senin onlar üzerinde hiçbir zorlayıcı gücün yoktur. Vekil olarak Rabbin
yeter.”(17 isra 64-65)
Korkutma,
vadetme, aldatma, vesvese verme, kışkırtma şeytan ve şeytanın yolunda
gidenlerin temel mücadele vasıtalarıdır. Yargısız infaz yapan, gerçeği tersyüz
eden, karalayarak, tehdit ederek, hakaret ederek insanların üzerine giden bir
medya veya organizasyonlar şeytanın sesi, şeytanın atlıları, şeytanın yayaları
değil midir?
Asıl tehlike insan nefsinin aşırı bir şekilde tahrik
edilerek insanın azgınlaşması, nefsinin hoş gördüğü her şeyi ne pahasına olursa
olsun elde etmeye kalkmasıdır. İşte insanın insanlıktan çıktığı an bu andır.
Toplumun değişik kesimleri arasındaki dayanışmanın bozulması, zengin ve
fakirler arasında uçurumun oluşması ile çatışmanın kaçınılamaz olarak vuku
bulması şeytanın hedefidir. Onun için yandaşlarını fakirlikle korkutur:
“Şeytan, sizi
fakirlikle korkutuyor ve size çirkin hayasızlığı emrediyor. Allah ise, size
kendisinden bağışlama ve bol ihsan vadediyor”(2 Bakara 268)
İnsanın kötülük cephesini sürekli baskı altında
tutarak onu yönlendiren şeytana karşı korkularımızı nasıl yenebiliriz? Şeytanın
yolundan gidenleri, şeytanın verdiği korkulardan kurtararak kurtuluşa hangi
yolla kavuşturabiliriz. Evet şeytanın yolundan gidenleri bile kurtaracak,
herkesi korkularından arındıracak bir yol,
“İşte bu şeytan, ancak kendi dostlarını korkutur. Siz
onlardan korkmayın, eğer müminlerseniz, Ben’den korkun”(3 Al-i İmran 175).
âyetinin işaret ettiği Allah’tan korkup müminlerden
olmaktır. Şeytanın verdiği korkulardan azade olanlar, yalnız ve yalnızca
müminlerdir.
Ölüm Korkusu
Buraya kadar incelediğimiz korkuların bir kısmı
geçici, bir kısmı ise kalıcı özelliktedir. Vahşi bir hayvanla karşılaştığımız
zamanki korkumuz, kavgada, savaşta, mal ve makamı kaybetmede karşı karşıya
kaldığımız zamanki korkularımız hep geçici, süreli korkulardır. Ancak bu
korkuların temelinde saklı olan ve de korkularımızı sürekli kılan, her zaman
bizimle olan ve bir gün gerçekleşeceği için kaçınılmaz olarak var olan bir
korku ölüm korkusu. Bütün buraya kadar zikredilen korkularımızın temelinde; ya
acı, ızdıraptan kurtulma ya da varlığımızın devamını sağlama, yani ölmeme
duygusu yatar. Tehlike geçtiğinde rahata kavuşma dediğimiz normal yaşam başlar.
Bununla beraber, açıktan itiraf etsek de etmesek de insan, ölümü hep düşünür ve
de ondan korkar. Özellikle insan, gençliği geride bıraktıkça, yaşlılığa doğru
adım adım ilerledikçe, güç ve kuvvetinden kaybetikçe, zayıfladığını kavradıkça
ölümü hep hatırlar ve düşünür.
Ölümlü oluş insanı hep korkutmuştur. Ancak ölüm
insanın doğal, kaçınılmaz bir arkadaşıdır. Ölüme bakış, insanın değer sistemine
göre değişir ve insanlar bu bakış açısına göre ölüme hazırlanırlar. Kimisi içki
ile kendini avuturken, kimisi ibadete başlar, kimisi de ibadetine ibadet katar.
Kimisi de baştan beri ölüme hazırdır. Kimileri de ona kaşı kendini aldatmakla
meşguldür:
“Sanayi toplumlarında ölüm isimsiz bir şey haline
geldi. Konfordan sarhoş olan bir toplumun tavrı. Geçmişte hiçbir dönemde insan
bu kadar çok teknik olanaktan yararlanamamış ve bu kadar çok tüketim malına
sahip olamamıştı. Yine insan ölüm karşısında hiçbir zaman bu kadar donanımsız
olmamış ve çağdaş Batı toplumlarında gözlemlendiği gibi ona karşı hile
yapmakiçin hiçbir zaman bu kadar uğraşmamıştır... Gözlemciler aranan hedef
üzerinde hem fikirler; ölümü gizlemek, acı ve gizem üstünde ısrar etmemek, törenleri
ortadan kaldırmak, her şeye masum ve sevimli bir nitelik vermek, kısacası ölüme
rağmen, kayıplara rağmen hayattakilerin mutlu kalmasına yardımcı olmak.
“Fakat ölüm karşısında davranışların çeşitliliğinin
ötesinde, gözle görülür değişikliğinin ardında değişmeyen bir şey vardır: her
zaman aranan fakat hiçbir zaman ulaşılamayan bir yatışma isteği. Sonuçta, hiç
kimse ölüm korkusundan bağışık değildir, en üstün kafalar bile.”22
İlahi programda;
“Her nefis
ölümü tadıcıdır” (3 Ali İmran 185).
“Senden önce de hiçbir beşere ölümsüzlüğü vermedik;
şimdi sen ölürsen onlar ölümsüz mü kalacaklar? “Hiç kimse de hangi yerde
öleceğini bilmez”(31 Lokman 34).
“Her nerede olursanız ölüm sizi bulur; yüksekçe
yerlerde tahkim edilmiş şatolarda olsanız bile” (4 Nisa 78).
yazılmış, her yerde ve her zaman ölüm insanı yakalamış
olmasına rağmen insan, gene de ölümden sürekli kaçar:
“O ölüm sarhoşluğu, bir gerçek olarak gelip de insana,
işte bu, senin yan çizip-kaçmakta olduğun şeydir denildiği zaman da.”(50 Kaf
19).
İşte bunun için insan kendisinin ölümlü, Allah’ın ise
ölümsüz olduğunun bilinç ve teslimiyeti şuuruna varması gerekir.
Ölümü korkutucu kılan faktörlerden biri, her an vuku
bulabilmiş olması ve de bilinemezliğidir.
“Dediler ki: Bütün olup biten bu dünya hayatımızdan
başkası değildir, ölürüz ve diriliriz; bizi kesintisi olmayan zamandan başkası
yıkıma uğratmıyor. Oysa onların bununla ilgili hiçbir bilgileri yoktur; onlar
yalnızca zannediyorlar.
De ki: Allah
sizi diriltiyor, sonra sizi öldürüyor, sonra da kendisinde hiçbir kuşku olmayan
kıyamet günü o sizi bir araya getirip topluyor. Ancak insanların çoğu
bilmezler.” (45 Casiye 24,26)
Bütün güçlülerin aciz kaldığı bir alan olmuş olmasına
karşılık, şeytan faktöründen dolayı insanların çoğu, ölümün işaret ettiği
gerçeği maalesef idrak edemiyorlar. O nedenle insanların dünya görüşlerine
bağlı olarak ölüm karşısında aldıkları tavır değişmektedir. Ölümü görmezlikten
gelmenin batı toplumlarını uyuşturucu ve sefahatin girdabına nasıl soktuğu ve
de insanı nasıl canavarlaştırdığı ortadadır. Hiçbir zaman ulaşılamayacak olan
bir yatışma isteği; alkol, kumar, uyuşturucu, seks ve şiddetle
gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır.
Gerçekte yapılması gereken, ölüme, ölümün amacına
uygun ve ölüm sonrasını düşünerek dünyadaki yaşam tarzımızla hazırlanmaktır:
“O, amel
(davranış ve eylem) bakımından hanginizin daha iyi ve güzel olacağını denemek
için ölümü ve hayatı yarattı.” (67 Mülk 2)
İşte insanın yapması gereken, bu amaca uygun yaşayıp
hesap vermeye hazır olmaktır.
Bu yaratılış amacına uygun yaşamayanlar, hesap
verememe korkusuyla ölümden sürekli olarak kaçacaklardır:
“Oysa onlar,
önceden ellerinin takdim ettiklerinden dolayı ölümü hiçbir zaman kesin olarak
dilemeyeceklerdir. Allah zalimleri bilir” (2 Bakara 95).
Ölümü korkutucu kılan, ölümün mahiyetinin bilinmemesi
olduğu gibi ölüm ötesi hayatın ne olduğunun tam olarak bilinememesidir de. İki
dünya arasındaki ilişki nedir, sorusu belki de sorunun can damarıdır.
“Her nefis ölümü tadıcıdır. Biz sizi, şerle de hayırla
da deneyerek imtihan etmekteyiz ve siz bize döndürüleceksiniz.” (21 Enbiya
34-35)
İki dünya arasında ölümle kurulan irtibat; bu dünyanın, öteki dünyanın tarlası olarak kabul edilmesi, ölüm korkusuna ümidin eklenmesi ile insan- da daha üst bir korku başlar: Kaçınılmaz olarak gelecek olan ölümle gidilecek alemde dirilip hesap verilecekse buna hazır olmama, dolayısıyla azaba uğrama korkusu.
Azap Korkusu
Allah’a iman etmiş bir insanda ölüm korkusu da dahil
yukarıda zikredilen tüm korkulardan belli bir boyutta arınmış olarak bir tek
korku ve düşünce hakim olur: Öldükten sonra dirilmek ve bu dünyada
yaptıklarından dolayı hesap verebilmek; acaba bu hesap, gereğince verilebilecek
midir? Böyle bir şuura ulaşabilme asıl sorundur. Şeytanın tuzakları ile dolu
bir dünyada bu düzeyde bir düşünce ufkuna ulaşmak, üstelik de bir geçim
kavgasının kıran kırana geçtiği bir ortamda herkese nasip bir olgu olarak
görülmüyor. Onun için Allah, hesap vermekten gerçek anlamıyla korkanların akıl
sahipleri ile muttakiler olduğunu beyan etmektedir:
“Ancak temiz
akıl sahipleri öğüt alıp düşünebilirler. Onlar Allah’ın ahdini yerine
getirirler ve verdikleri kesin sözü bozmazlar. Ve onlar Allah’ın
ulaştırılmasını emrettiği şeyi ulaştırırlar, Rablerinden içleri saygı ile
titrer ve sorgulamanın kötü olanından korkarlar.” (13 Ra’d 19-21)
Ayette aklın temizliğine önemli bir vurgu yapılmaktadır. İnsanın böyle bir seviyeye gelebilmesi, kendi gayretinin yanısıra içinde yaşadığı ortamın da ona yardımcı olacak bir özelliğe sahip olmasıdır. Eğer ortam her türlü kirliliği besliyor ve destekliyorsa öncelikle yapılması gereken ortamın ıslah edilmesidir. Demek ki hesaptan kurtulmanın yolu, ortamın ıslahından geçmektedir.
Allah Korkusu
Bu aşamada ıslah edicilerde bir tek korku vardır:
Allah’ın rızasını kazanamama korkusu, kısaca Allah korkusu:
“Onlar, Rablerine karşı gayb ile (O’nu görmedikleri
halde) bir haşyet içindedirler ve onlar, kıyamet saatinden içleri titremekte
olanlardır” (21 Enbiya 49).
Allah korkusu, şeytanın veya vahşî bir hayvanın
karşısında duyulan korku gibi değildir. Bu, hata yapan bir çocuğun anne ve
babasından korkması gibidir. İçinde sevgi, saygı mahcubiyet, pişmanlıkla
beraber sığınma ve affedilme isteği vardır. Üstün, yüce, adil, affeden,
bağışlayan bir otoriteyi kabulleniş vardır. Ümitle karışık bir korkudur
karşılaşılan. Annesi tarafından cezalandırılan, dolayısıyla ondan korkan bir
çocuğun, annesine sığınmasındaki korku neyi içeriyorsa, bundan çok daha
şiddetli bir af ve merhamet isteği içeren, ümidi, sığınmayı içinde barındıran
bir korkudur bu. Bunun anlatılması zordur, ancak yaşanarak duyulur, anlaşılır
ve tadına varılır. Öncelikle, bunu idrak edip yaşayabilecek olanlar inanan akıl
sahipleri, alimler, müminler ve muttakilerdir:
“Ey iman
etmekte olan temiz akıl sahipleri, Allah’tan korkup sakının”. (65 Talak10)
“Ey temiz akıl
sahipleri, Allah’tan korkup sakının. Umulur ki kurtuluşa erersiniz.”(5 Maide
100)
“Kulları içinde ise, Allah’tan ancak alim olanlar
içleri titreyerek-korkar.”(35 Fatır 28)
“Eğer müminlerseniz Allah’tan korkup sakının, aranızı düzeltin.”(8 Enfal 1)
Yalnızca Allah’tan Korkmak
Allah korkusunun lezzetine varanlar, imanlarını o
görkemli seviyeye vardıranlar, bütün sevgileri Allah sevgisi ve korkusu içinde
harmanlayanlar, diğer tüm korkulardan arınmış olarak hayata bakar ve hayatı yaşarlar.
İşte onlar yalnızca Allah’tan korkar, başkalarından
korkmazlar:
“Öyleyse benden, yalnızca benden korkun. Göklerde ve
yerde ne varsa O’nundur, itaat–kulluk da O’nundur. Böyleyken Allah’tan
başkasından mı korkup-sakınıyorsunuz?”(16 Nahl 51,52)
“Öyleyse insanlardan korkmayın, benden korkun ve
ayetlerimi az bir değere karşılık satmayın”. (5 Maide 44)
“İşte onlar, Şeytan ve onun yolundan gidenlerden
korkmazlar: “İşte bu şeytan, ancak kendi
dostlarını korkutur. Siz onlardan korkmayın, eğer müminlerseniz, Ben’den
korkun.” (83 Al-i İmran 175).
“İşte Onlar, kafirlerden korkmazlar:
“Bugün küfre sapanlar, sizin dininizden umut
kesmişlerdir. Artık onlardan korkmayın, Ben’den korkun”. (5 Maide 3)
İşte onlar, kınayıcının kınamasından korkmazlar:
“Ey iman edenler,
içinizden kim dininden geri dönerse, Allah da yerine, kendisinin onları
sevdiği, onların da kendisini sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü, kafirlere
karşı ise güçlü ve onurlu, Allah yolunda cihad eden ve kınayıcının kınamasından
korkmayan bir topluluk getirir. Bu, Allah’ın bir fazlıdır, onu dilediğine
verir. Allah rahmeti geniş olandır, bilendir.”(5 Maide 54)
Ve işte onlar, müşriklerin ilahlarından
korkmayanlardır:
“Hem siz, O’nun
kendileri hakkında hiçbir ispatlayıcı delil indirmediği şeyleri Allah’a ortak
koşmaktan korkmuyorken, ben nasıl sizin şirk koştuklarınızdan korkarım? Şu
halde güvenlik içinde olmak bakımından iki taraftan hangisi daha hak sahibidir?
Eğer bilebilirseniz.
“İman edenler ve imanlarına zulüm katmayanlar, işte
güvenlik onlar içindir ve onlar hidayete ermişlerdir.” (6 Enam 81,82)
Ey biz de Müslümanız diyenler; gelin yalnızca Allah’tan korkarak yalnızca ondan ümit ederek ve yalnızca ona kulluk ve ibadet ederek bütün korkularımızdan arınalım. Böylelikle imanımıza zulüm katmayarak güvenlik içinde olalım.
Kaynaklar
1- Mannonı, P.
Korku, İletişim Yayıları, İstanbul,
S. 7
2- Gazalı İhya-i
Ulumi’d-Din, Arslan Yayınları, C. 9 İstanbul, s. 5
3- Ditfurth, H.V. Korku
ve Kaygı, Metis yayınları, İstanbul, s. 37
4- Gazalı İhya-i
Ulumi’d-Din, Arslan Yayınları, C. 9 İstanbul, s. 36
5- Mannonı, P. Age
s. 52
6- 14 İbrahim 34, 16 Nahl 61,
7- 4 Nisa 128, 42 Şura 13-15
8- 2 Bakara 213, 10 Yunus 23
9- 5 Maide 49
10- 30 Rum 8
11- 75 Kıyamet 5
12- 17 İsra 11
13- 114 Nas 1-6
14- 18 Kehf 54
15- 7 Araf 10
16- 11 Hud 9-10
17- 17 İsra 100
18- 70 Mearic 18, 3 Ali İmran 14
19- 3 Ali İmran 14
20- 42 Şura 27
21- 9 Tevbe 24
22- Mannonı, P. Age
s. 25
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder